“На паўднёву зелень гаю шмат пытанняў пасылаю. А там – толькі вецер вые”. Ганне Новік было ўсяго 24 гады, калі нарадзіліся гэтыя радкі. Цнатліва- самотныя, безнадзейна адчайныя. Якія толькі і могуць прыйсці ў галаву юнай дзяўчыне, якую засмактала багна палітычных пературбацый, захліснуўшых у той час прагнучы перадзелу свет. Гэта былі гады паміж 35-ым і 39-ым. Перыяд паміж смерцю маршалака Юзэфа Пілсудскага, пахаванага як нацыянальнага героя Польшчы… І – вызваленчым паходам Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь. Яна, заходняя, знаходзілася на мяжы дзвюх этнічных культур – польскай і беларускай, двух састаўляючых нацыянальны менталітэт ладаў жыцця, урэшце дзвюх сацыяльна-эканамічных фармацый.”

Падзел гэты не насіў антаганістычны характар, ствараўся знешнімі абставінамі, а не гістарычнымі прадпасылкамі. Зусім побач, размежаваныя некалькімі дзесяткамі метраў прыгранічнай паласы, жылі землякі. I тут, і там нараджалі дзяцей, выхоўвалі іх у духу лепшых славянскіх традыцый, аралі зямлю… Вось толькі формы ўласнасці былі розныя. I кожны мусіў прэтэндаваць на права вызначыцца ў прыярытэтах. Кожны з тых думаючых, неардынарных асоб, якімі, нібыта рэдкаю папараць-кветкай, бывае запальваецца ў моманты найвялікшага напружанага духу, ніва Айчыны. Ганна Новік была адной з тых шукальнікаў. I ў прадмове да зборніка вершаў “Мая Вілейшчына” так расказвае аб сабе і тых часах, якія сфарміравалі ў ёй ідэйнага байца новай фармацыі:

– У гарадах было шмат беспрацоўных, якія атрымлівалі грашовую дапамогу, а ў вёсках – шмат жабракоў… Польскія вайскоўцы, якія ўдзельнічалі ў вайне за Беларусь, атрымалі лепшыя землі і называліся асаднікамі. Асаднікі не паспявалі апрацоўваць зямлю сваёй сілай і наймалі сялян. Жанчына–маці ў сям ‘і – мела права толькі на сёмую частку маёмасці, а дзяўчаты – ніякіх правоў.

У такія часы Ганна Новік, дзяўчо з маленькай вёсачкі Варонічы, у якой ужо згадвалі і настаўнікі, і землякі бескампрамісную накіраванасць учынкаў і думак, скончыла сямігодку. Спадзяючыся, што паступіць у гімназію:

“Аднак вучоба ў гімназіі каштавала вельмі дорага, і я звярнулася ў Віленскую ўніяцкую, дзе часам прымалі бясплатна. Але туды бралі католікаў, а маё праваслаўнае веравызнанне не падыходзіла. Я звярнулася з просьбай да куранецкага ксяндза, каб ён падрыхтаваў мяне каталічкай…”

Ганна Новік свядома пайшла на гэты рэлігійны кампраміс хутчэй за ўсё, таму, што сваё доўгае жыццё пражыла напачатку ваяўнічай, а пасля проста цярплівай атэісткай. I ва ўсіх творах слова “Бог” пісала з малой літары. Гэта ніколькі не шкодзіла развіццю і станаўленню гуманістычных пачаткаў у яе лірыцы, дзе тэма барацьбы за лепшую долю, ідэал якой яна сабе ўяўляла такім, а не іншым, займае адзін з вызначаных напрамкаў. У ёй акумуляваўся, падмацаваны ідэйнымі перакананнямі, асабісты вопыт паэткі. Набыты ў сям’і бацькоў-наймітаў, вымушаных прадаваць сваю працу прыватнікам за лусту хлеба. Прычым, бацька Ганны не быў з тых недарэк-няўдачнікаў, якім сам лёс наканаваў жабрацтва. Рамяство яго – кавальскае – па тых часах было запатрабавана. Але на тым крутым зломе гісторыі ўсё больш тапельцаў круцілася ля бяздоннага віру пад крыжам безнадзеі. I многія згінулі ў ім. Але ж былі і тыя, хто выплылі. Хто, нырнуўшы ў слізкую каламуць, знайшоў у сабе сілы адхінуцца ад смуроднага дна. I ўдыхнуць паветра волі:

“Даўно змрок вячэрні ў цемрадзі згінуў,

Ноч чорная хмарай над полем вісіць,

Па хісткіх душою, родная краіна,

Жалобныя крэпы не будзем насіць.

Мы сотнямі станем на месца адзінак,

Зблуканых, чужых табе думкай, жыццём,

Згартуй нашы сілы, з ‘яднай іх, краіна,

Мы сцяг барацьбы над сабой панясём”.

Ганну Новік польскія ўлады не любілі. Бо яна супрацьстаяла ім сваім адметным ладам думак, сваёй бачнай беларускасцю, імкненнем вырвацца за кола акрэсленай для сялянскіх дзяцей рысы інтэлектуальнай “аседласці”.

У сваіх успамінах яна піша: “Усе польскія настаўнікі насцярожана адносіліся да мяне. Так мая адукацыя спынілася на сямі класах…”

Далейшы асабісты вопыт – гэта лагер працы для беспрацоўнай моладзі ў Варшаве, дзе па розных спецыяльнасцях – у шавецкай, трыкатажнай, пашывачнай майстэрнях – працавала каля 200 дзяўчат. Пасля – арышт у чэрвені 1937 года, калі яна, разам з групай моладзі, паспрабавала ўцячы за мяжу ў Савецкі Саюз. Допыт у дэфінзіве, які стаў прычынай калецтва. А калі прыйшла Чырвоная Армія – Ганна Новік была абрана дэпутатам Народнага сходу. Ён праходзіў у Беластоку тры дні і вынес рашэнне далучыцца да Савецкай Беларусі.

Асабістае і агульначалавечае ў яе жыцці настолькі пераплецены, што іншым разам нараджаецца вярэдзячае свядомасць думка: а ці жыла калі-небудзь гэта самаахвярная жанчына для сябе? Апантаная ідэяй, яна прынесла ёй у ахвяру сваю маладосць. Недзе на скрыжаваннях палітычных віхур паспела выйсці замуж, нарадзіць дачку, страціць яе, маленькую. I далучыцца да партызан: хадзіць на заданні, удзельнічаць у налётах на нямецкія гарнізоны. Зноў жа мімаходзь, у ходзе нейкай аперацьіі, сустрэцца з групай падрыўнікоў, пасланых з-за лініі фронту, у ёй знайсці мужа. I праляцець гаротнай зязюляй міма жаночага шчасця, назаўсёды захаваўшы ў памяці чатыры ваенныя моманты сустрэчы:

“3 трывожнаю надзеяй у душы

Цябе сюды чакала часу столькі.

Ён голас нават твой не заглушыў.

I рысы твару не змяніў ніколькі”.

Ён вярнуўся з вайны. Пяць раненняў. Дзве кантузіі. Паспелі нарадзіць сына. I мужа – не стала…

“У 1948 годзе ў Варонічах арганізаваўся калгас, і яго старшынёй абралі мяне. Гэта былі цяжкія гады, але патроху людзі спраўляліся са сваімі задачамі. У 1949 годзе бандыты напалі на старшыню Касцяневіцкага сельсавета, адабралі ў яго паляўнічую стрэльбу. Старшыню адразу знялі з работы, і сельсавет застаўся без кіраўніка… Дэпутаты выбралі старшынёй мяне… Пайшлі планы лесавывазкі, лесапавалу, і гэтай справай займаліся жанчыны.

Хоць прызнанне маё і не новае

I не з новых утворана слоў –

Я люблю цябе, поле жытнёвае,

Ціхі шэпат тваіх каласоў…

Яравыя даўно ўжо пакошаны,

Толькі лён у радках дзе-нідзе,

А ўдушы маей столькі харошага

Да сяла, да зямлі, да людзей”.

Напэўна, ніводзін айчынны паэт не ўклаў у свой радок столькі асабістага, інтымна-перажьггага, адбалела завершанага. Яе паэзія ляжыць як бязмежны прасцяг узышоўшай руні. Там – гонкі зялёны сцебластой, там – выпаленая марозам пляміна. Тэорыю вершаскладання Ганна Новік вывучала не па падручніках. I ўсё ж яе аднагалосна ў 1960 годзе прынялі ў саюз пісьменнікаў. Тады ж выйшаў першы зборнік “Мае вёсны”. Ахвотна друкавалі ў “Полымі”, побач з такімі літаратурнымі “кітамі”, як Максім Танк, Пятрусь Броўка. Але не выйшла самастойным выданнем незакончаная аповесць “Другая сустрэча”. Пра яе яна ў сваіх успамінах, якія са слоў паэткі запісалі супрацоўніцы гарадской бібліятэкі, сказала так:

“Аповесць яшчэ не закончана. Не ведаю, ці змагу яе скончыць. Але хачу спадзявацца…”

Ганна Новік ціха і светла пайшла з жыцця. На старасці гадоў атрымаўшы, нарэшце, гарадскую кватэру. Акружаная сябрамі. Адзіны сын яе раней за маці пакінуў гэты свет. Яна цягнулася да людзей. I тыя стараліся аберагчы яе свядомасць і нервы ад наступстваў ідэалагічнага землятрусу, што кінуў да падножжа знявечаных руін ідэй лёс цэлага пакалення.

“Калі віхура сённяшняга дня

I тых адкіне, з кім жыла дагэтуль,

I застануся, як калісь, адна,

На паўдарогі да абранай мэты –

Раскватаруйся ў маёй душы,

Займі сабой усе яе пакоі,

Пачуцце адзіноты заглушы,

Дапамажы забыцца пра такое –

Да роспачы, вядома, не дайду,

Хаця памылка і была вялікай.

I хто, скажы, прывёў сюды бяду?

Баюся думаць, хто яе наклікаў…”

Яна вытрымала яшчэ адзін удар лёсу. Як трымала да гэтага ўсе астатнія. І пакінула прыкметны след на паэтычным небасхіле Айчыны.

Марыя КУЗАЎКІНА